نقوش ترمه

نقش های ترمه قدیمی هستند و قدمت برخی از آنها به 400 تا 600 سال پیش می رسد. این نقش ها به صورت ارثی و از پدر به پسر و نسل به نسل به دست بافندگان امروز رسیده اند. شاید با شنیدن نام ترمه در ذهن همه ما طرحی از بته جقه نقش ببندد اما این پارچه نقش و نگارهای بسیاری دارد که در اینجا به رایج ترین آنها اشاره می کنیم:

بته جقه: کارشناسان بر این باورند که نقش بته جقه در ترمه از سرو ایرانی الهام گرفته شده که از نمادهای زرتشتی بوده است. از سرو به عنوان نشانه آزادگی ایرانیان یاد می شود که در طرح بته جقه از سر فروتنی، سر خود را خم کرده است. گاهی اوقات از جقه به عنوان نماد آتش نیز یاد می شود؛ آتش وابسته به نور و نماد خرد، عقل، حکمت و عرفان بوده است. از منظر آیین زرتشت، آتشی که درون آدمی را پاک می کند از راه اصول سه گانه اندیشه نیک، گفتار نیک و کردار نیک حاصل می شود.

عده‌ای دیگر دلیل این سرافکندگی را به گونه ای دیگر بیان می کنند، به نظر آنها سرو در دوران مزدکیان نشانه آزادگی بوده و پس از شکست، مزدک سر خود را از شرمساری خم کرده و به زیر انداخته است. 

در منابع مختلف، طرح ایرانی بته جقه را به چیزهای دیگری نیز تشبیه کرده اند که از میان آنها می توان به این موارد اشاره کرد: آتش مقدس، نخل، بادام، گلابی و کیسه چرمی و حتا شیارهایی که رودخانه جومنا در مسیر خود از دره کشمیر به جلگه هندوستان ایجاد می کند. تنها سند قدیمی موجود از این نقش، یک قمقمه چرمی است که قدمت آن را نزدیک  به ۲۵۰۰ سال تخمین می زنند. این قمقمه در سال 1949 میلادی توسط باستان شناسان روسی از حفاری های دره پازیریک به دست آمده است.

برخی منشا اصلی طرح بته جقه را گل های دوره صفوی می دانند؛ این گل ها غالبا همان گل محمدی هستند و یک گل بزرگ در قسمت فوقانی بوته آنها دیده می شود. به مرور برای نشان دادن بزرگی و وزن زیاد، گل فوقانی را خمیده نشان دادند و  این حالت رفته رفته در میان طراحان رایج شد تا اینکه در اواخر قرن 18 و 19 میلادی به صورت بته جقه پدیدار شد. این طرح، کل بوته گل را از دست داد و فقط فرم آن در طرح باقی ماند.

با دقت بیشتر می توان دید که ساقه بته ها متصل به گیاهی هستند که به طور اریبی قرار گرفته است. در این طرح می خواستند که گیاه اصلی جلب توجه کند برای همین آن را از روی بته ها رد کرده اند. در طرح های ترمه، بوته ها متمایل به طرف چپ بافته می شوند و بوته های متمایل به طرف راست کمتر دیده می شوند. البته معمولا گل درشت متمایل به راست نیست و تنها یک شاخه از بوته است که به این جهت بافته می شود.

گل شاه عباسی: گلجام یا گل شاه عباسی گلی مقدس در نزد ایرانیان قدیم به شمار می رفت و نشانه طراوت در آسیا بود و از آن با عنوان نماد خورشید نیز یاد می شد. استفاده از طرح این گل به دوره هخامنشیان باز می‌گردد و دوره شاه عباس صفوی به اوج زیبایی خود رسیده است؛ به همین جهت لقب شاه عباس بزرگ را برای نام آن انتخاب کرده اند. نقوش شاه عباسی در شکل‌های ۴ پر، ۵ پر و ۶ پر در گردش‌های ختایی شکل می‌گیرند. ختایی به طرح و نقش‌ها و دسته‌های باریک و پیچ گل اتلاق می شود که نموداری از شاخه طبیعی گیاه را نشان می دهند. ترمه های یزدی اکثرا دارای نقوش راه راه یا دارای گله ای شاه عباسی هستند.

بته خرقه‌ای: بر روی ترمه ها گاه بته‌ای شبیه به کاج ولی از گونه بزرگ آن نقش می بندد که به دلیل بزرگی به بته خرقه معروف است. این طرح بیشتر در کرمان به کار می‌رود، قد کشیده ای دارد و انحنای کمی در آن دیده می شود. 

بته ترمه ای: بته‌ای هم شکل با بته‌های کاج که به صورت ساده، دوقلو و سه قلو بافته می‌شود و اندازه متوسطی دارد. گاه داخل بته تزییناتی همچون گل شاه عباسی و گل های چند پر نیز به چشم می خورد و ترکیب خاصی را به نمایش می گذارد.

بته کشمیری: وقتی دو بته کوچک و بزرگ کنار هم قرار گیرند و بته کوچک از کنار بته بزرگ بیرون آمده باشد، پارچه منقوش به بته کشمیری شده است. بته ها جدا از هم یا کنار هم، به صورت درهم یا منظم و در ردیف اریب و یک طرفه بافته می شوند و بین آنها را با نقش شکوفه تزیین می کنند.

 دیگر نقش‌های ترمه نیز عبارتند از: طرح جام، بته اژدری، رضا تركی، گلزار، قاب قرآن، خجسته، ‌تاجی، بته بادامی، بته سروی، بته گلزاری، بته بادامی، بته خوابیده، بته تاجی، بته کنگره ای، بته کلاغی، ترمه بند، نقش افشان بند، نقش لری و ...

از جمله ترمه بافانی که هنوز از نقش های قدیمی در ترمه های خود استفاده می کنند می توان از شیمیائی، حاجی علی آقا خجسته، استاد غلام صنعتی و علی محمد دوست حسینی نام برد.