این روزها مهندسی خودرو به‌قدری پیشرفت کرده است که مدام از گوشه و کنار اخبار مربوط به تولید خودروهای مدرن با قدرت بالا و مصرف پایین به گوش می‌رسد. دیگر خبر تولید یک پیشرانه‌ی ۱۰۰۰ سی‌سی که ۱۵۰ اسب‌بخار نیرو تولید می‌کند، آن‌قدرها هم بیایید همه‌چیز را از اول شروع کنیم؛ روغن. ساده‌ترین تعریفی که می‌توان درباره‌ی آن گفت این است که روغن‌ها دسته‌ای از مایعات‌اند که اغلب با آب مخلوط نمی‌شوند و به دلیل آنکه چگالی‌شان کمتر از آب است، روی آب شناور می‌مانند. اصولا روغن به چربی‌ای اطلاق می‌شود که در دمای اتاق معمولا به حالت مایع باشد (البته غیر از روغن نباتی و روغن حیوانی). روغن‌ها متشکل از تری‌گلیسرید، مونوگلیسرید و مقداری هم دی‌گلیسرید هستند. دقیقا به‌خاطر همین خاصیت روان‌کاری و لزجی روغن است که علم مکانیک از آن بهره عظیمی می‌برد.

در خودروها، اصلی‌تری مایع روان‌کاری، روغن موتور است. روغن موتور از دو قسمت اصلی تقسیم می‌شود؛ روغن پایه و مواد افزودنی (Additive). تعریف روغن پایه از اسم آن نیز معلوم است؛ زیرساخت اصلی و اولیه‌ی روغن موتور که بخش کلی این مایع را تشکیل می‌دهد. ولی از آنجایی‌که روغن پایه به‌تنهایی قادر به انجام وظایف خود نیست، نیاز به ترکیبات دیگری نیز حس می‌شود. درواقع، روغن پایه یارای مقابله با دمای بالای موتورها را که ناشی از رفت‌وبرگشت سیلندرهاست، ندارند. اینجاست که افزودنی‌ها خودی نشان می‌دهند. شرکت‌های سازنده‌ی روغن موتور در بخش مواد افزودنی از چند ترکیب مهم بهره می‌گیرند:

۱. پاک‌کننده‌ها یا متفرق‌کننده‌ها :

اغلب برای تمیز نگه‌داشتن دیواره‌ی داخلی موتور استفاده می‌شوند. این مواد، آلودگی‌های مختلف را در حالت معلق نگه می‌دارند و مانع از نشستن آنها بر روی قطعات موتور می‌شوند.

۲. بازدارنده‌های خوردگی و زنگ‌زدگی
این مواد موتور را در مقابل رطوبت و اسیدهای تشکیل‌شده محافظت می‌کند.

۳. آنتی‌اکسیدان‌ها

به‌وضوح معلوم است که از اکسیداسیون روغن و درنهایت تشکیل پدیده‌ی لجن جلوگیری می‌کند.

۴. مواد ضدسایش

یک لایه‌ی نازک روی سطح فلز تشکیل می‌دهند تا از برخورد فلز با فلز جلوگیری کنند.

۵. مواد ضدضربه

برخی از روغن موتورها قابلیت جذب ضربات نامتعارف موتور را نیز دارند.

در روغن موتورهای حرفه‌ای مواد جدیدی به اسم اصلاح‌کننده‌های ویسکوزیته (Viscosity/ گران‌روی/ همان غلظت) و کاهنده‌ی نقطه‌ی ریزش (پایین‌ترین دمایی که در آن روغن همچنان قادر به جاری شدن و حرکت باشد) نیز وجود دارد که به جریان روغن موتور کمک می‌کند.

انواع روغن موتور

در بازار رقابت بر سر نام و نشان است. فارغ از اینکه بهره‌گیری از این نام‌های تجاری، ریشه‌ای فنی و مهندسی دارند. اگر در بازار با نام‌هایی مانند سنتتیک (Synthetic یا صنعتی) یا مینرال (Mineral یا معدنی) برخوردید، آگاهانه عمل کنید.

۱. روغن موتور مینرال یا معدنی

روغن‌های مینرال این روزها دیگر چندان گسترده نیستند. این روغن‌ها مستقیما بر پایه‌ی نفت طراحی و ساخته شده‌اند. شاید استفاده از آنها به‌دلیل فناوری ضعیفی که دارند رو به افول گذاشته ولی هنوز برخی از حرفه‌ای‌ها از روان‌کاری قدرتمند آنها خبر می‌دهند.

۲. روغن موتور سنتتیک یا صنعتی

مدل‌های سنتتیک ترکیبی هستند از روغن‌های پایه، مینرال و افزودنی‌های محرمانه‌ای که در کارخانه‌ها به آنها اضافه می‌شوند. روغنی است که از ترکیبات شیمیایی یا پلیمراسیون هیدروکربن‌ها تولید می‌شود، نه از تصفیه‌ی نفت خام. این نوع روغن اولین بار در موتورهای جت به‌کار گرفته شد. سنتتیک‌ها اغلب از جنس پلی‌آلفااولفین (به‌صورت مخفف PAO) هستند. موادی که از ناب‌ترین بخش فرایند شکست روغن موتور معدنی به‌دست می‌آیند. برخی توصیه می‌کنند که می‌توان سنتتیک‌ها را با مینرال‌ها ترکیب کرد. ولی میزان و مقیاس این ترکیب آن‌قدر پیچیده و حرفه‌ای است که تنها شیمیدان‌ها از پس آن برمی‌آیند.

۳. روغن موتور نیمه‌سنتتیک

سری دیگری از روان‌کار موجود است به نام نیمه‌سنتتیک. این روغن مخلوطی است از روغن سنتتیک و مینرال. این نوع اگرچه کیفیت روغن‌های سنتتیک را ندارد، اما در شرایط سخت نظیر دماهای بالا یا بار زیاد، عملکرد بهتری نسبت به نوع مینرال از خود نشان می‌دهد و بیشتر در وانت‌ها و شاسی‌بلندها مصرف می‌شود و قیمت آن نیز کمی بیشتر از مینرال‌هاست.

۴. روغن موتور فلاشینگ :

دسته‌ی دیگری از روغن موتورها نیز موجودند به اسم فلاشینگ. روغن‌هایی با گرید 0W20 که تقریبا شبیه به آب هستند. گفته می‌شود خودروهای هیبریدی مدرن از این نوع روغن‌ها بهره می‌گیرند؛ اما حقیقت آن است که فلاشینگ پیش از آنکه یک روان‌کار مخصوص خودروهای مدرن باشد، یک ابزار برای پاک‌سازی موتوری است که به‌دلیل دیر عوض کردن روغن یا بروز پدیده‌ی لجن با مشکلات جدی روبه‌رو شده است. تعمیرکاران در پروسه‌ی فلاش، روغن موجود در موتور را تخلیه و روغن فلاشینگ را جایگزین آن می‌کنند. سپس موتور را به‌صورت درجا و طی ۱۰ دقیقه به کار می‌اندازند. سپس مایع فلاشینگ را که آغشته به رسوبات موتور است تخلیه می‌کنند و در انتها طبق روال عادی از یک روغن استاندارد بهره می‌گیرند.

انتخاب روغن موتور مناسب :

خرید یک روان‌کار از برند معمولی ولی با گِرید (Grade) صحیح به‌مراتب بهتر از یک روغن موتور معروف و گران ‌است که اصلا با موتور و خودروی شما هم‌خوانی ندارد. روی ظرف و بدنه‌ی تمام روغن‌ها اعداد و حروفی هستند که شاید در ظاهر چندان قابل‌درک نباشند؛ اما واقعیت این است که این اعداد بسیار مهم، چندان هم پیچیده نیستند. برای مثال وقتی روغن موتوری از نوع 5W30 خریداری می‌کنید، شما روغنی را انتخاب کرده‌اید که درجه‌ی ویسکوزیته آن «سرد» است. حرف W که ابتدای واژه Winter به معنی زمستان است، تشریح ساده‌ی قابلیت این روغن است. عدد پیش از W نشان‌دهنده دمای گرم‌شوندگی آن است؛ یعنی در این مثال خودروی فوق در زمان سرد بودن در درجه‌ی ۵ عمل می‌کند. عدد بعد از W نیز نشان‌دهنده‌ی حداکثر درجه‌ی کارکرد است؛ یعنی خودروی فوق بیش از درجه‌ی ۳۰ روان نمی‌شود.